قسم اول: علم حسی است، که از آن به عنوان علوم تجربی یاد می‏شود. شعب گوناگون علوم تجربی را علم حسی می‏گویند، خواه با حس مسلح فرا گرفته شود ویا با حس غیرمسلح مانند طبیعیات وطب که اینچنین است.

قسم دوم: علم عقلی است وآن یک سلسله معارفی است که به حس ادراک نمی‏شود ـ نه حس مسلح ونه غیرمسلح‌ـ اما پشتوانه آن، حس است، لذا بعد از علم حسی نوبت ‏به علم عقلی می‏رسد.

قسم سوم: علم قلبی وشهودی است،که بالاتر از علم حسی وعلم عقلی است.

این علوم سه‏گانه راهیان و عالمان خاصی دارد وهر گروهی در هر رشته‏ای که کار می‏کند، سرگذشت ‏خود را برای دیگران شرح می‏دهد و راهی را که رفته به آیندگان ارائه می‏دهد و اصولاً سند شناسایی معلمان همان سوابق تحصیلی آنها است.

کسی که عهده‏دار تبیین علم حسی وتجربی است، به استناد تجارب گذشته خود سخن می‏گوید و راهنماییهای او هم بر اساس همان راههایی است که رفته  وکسی هم که عهده‏دار تبیین حکمت و فلسفه است، راههای عقلی را که طی کرده است ‏به راهیان این راه ارائه می‏دهد وسند سخن او همان براهین عقلی است که فراگرفته است واگر کسی در علم شهودی و حضوری صاحب بصر شد، همان کاری را می‏کند که صاحب نظر می‏نمود.

صاحب‌نظران انظار خود و دیگران، مدد می‏گیرند و عارفان شاهد که صاحب بصر هستند، در مقام تعلیم از بصیرتهای خود و دیگران، استمداد می‏جویند و همان راه را به راهیان کوی شهود و حضور ارائه می‏دهند. منتها اگر یک شاهد عارفی در کرسی تدریس نشست، غالبا از راه «نظر» مدد می‏گیرد، یعنی، مسائل برهانی را به عنوان «عرفان نظری‏» زمینه قرار می‏دهد، تا کم کم عده‏ای از«نظر» به «بصر» برسند، چون آنچه قابل نقل وانتقال است همان «معانی و مفاهیم‏» است، زیرا شهودهای عینی تحقق خارجی متن ذات صاحب بصر است و قابل انتقال نیست، البته گاهی ممکن است اولیای خدا بتوانند فیضی را نصیب دیگران بکنند، اما آن بسیار اندک است. حکمت و فلسفه برای عرفان همان نقشی را دارد که منطق برای فلسفه دارد، یعنی، میزان کار است.

اینها علوم بشری هستند و معلمان بشر در این سه کرسی، آنها را تدریس می‏کنند و سرمایه تدریس و تعلیم این سه علم، همان است که بیان شد.

شیوه آموزشی پیامبر

ذات اقدس آله، رسول اکرم(ص) آلاف التحیة والثناء را به عنوان معلم یاد کرده و می‏فرماید:

« ویعلمهم الکتاب والحکمة» ⁽¹⁾   و کتاب و حکمت را به آنان می‏آموزد.

آیا منظور از آیه این است که رسول خدا(ص)، معارف قرآنی را در حد یک طبیب به دیگران یاد می‏دهد، که از سرمایه‏های تجربی خود مدد گرفته باشد و یا به این معنا است که معارف قرآنی را در حد یک حکیم، به دیگران می‏آموزد که از سرمایه‏های فکری و برهان مدد گرفته باشد؟ و یا اینکه معارف الهی را در حد یک عارف شاهد، یاد می‏دهد که نتایج مشهودات خود را به دیگران منتقل کند؟

ذات اقدس آله که خود اولین معلم و معلم بالذات است، درباره چگونگی تعلیم می‏فرماید:

« علم الانسان ما لم یعلم» ⁽²⁾   آموخت‏به انسان آنچه را نمی‏دانست.

این تعلیم، از نوع هیچیک از سه سنخ علوم نیست که چیزی را با حس، یا عقل، یا قلب فرا گرفته باشد و بعد به دیگران یاد داده باشد، بلکه او علم محض است وتعلیم او از علم محض ربوبی نشأت می‏گیرد واین فوق بحث ماست. وجود مبارک آن نگاری که به مکتب نرفت، او از راه علم حسی یا عقلی هم یقینا مدد نگرفت، یعنی، نه باتجربه عالم شد و نه با مدرسه و مکتب از براهین مدد گرفت.

اما درباره علم وتعلیم نوع سوم، باید گفت: ‏سراسر سیره و سنت و سریرت وجود مبارک نبی‌اکرم(ص) آلاف‌التحیة والثناء حضور وشهود است، او نگاری است که جز به مکتب «الله‏» سر نزده است وآموزش این هم از دل شروع می‏شود نه از حس. علمی نیست‏بتوان گفت:

«من فقد حسا فقد فقد علما.» علمی است که می‏گوید، حواس را ببند، تا بفهمی! بر خلاف علوم مدرسه که می‏گویند، حواس را به کار ببر، تا بدانی. لذا قسمت مهمی از نبوت آن حضرت در آغاز امر از رؤیا شروع شد، یعنی، از جایی که چشم وگوش و سایر مجاری ادراک حسی بسته است. آغاز نبوت آن آنجا بود که حضرت خوابهای خوبی می‏دید و هر خوابی که می‏دی،د مثل سپیده صبح روشن می‏شد. بنابراین، علم پیامبر، علم شهودی و قلبی است که در مقام تعلیم نیز، همان را از سه راه به دیگران می‏آموزد هم از راه «تجربه‏» به عنوان «جدال احسن‏» نه به عنوان «سند تعلیم‏» به طوری که خود از راه تجربه حسی آموخته باشد. هم به عنوان «برهان‏» به طوری که خود از مدرسه فراگرفته باشد وهم به عنوان «ارائه‏» در منظر قلب شاگردان شاهد وعارف قرار داد.

واما، آن راهی که مخصوص نبی اکرم(ص) است، راهی نیست که انسان با تهذیب نفس وتزکیه به آن برسد، چه رسد با برهانهای عقلی یا با علوم حسی.

«الله اعلم حیث‏یجعل رسالته‏» ⁽³⁾

خدا داناتر است که رسالت را در چه جایگاهی قرار دهد.

او یک هبه خاصه است که با کسب، تهذیب، تزکیه و مانند آن فراهم نخواهد شد، یک ربط خاصی است ‏بین انسان کامل و ذات اقدس آله که آن هم فوق بحث ما است، یعنی یک انسان متعارف در آن زمینه سخنی ندارد، چراکه هیچ سهمی ندارد.

پس تعلیم قرآن کریم از سه راه است، چون با ما به زبان ما، سخن می‏گوید، اینکه می‏فرماید:

ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه ⁽⁴⁾

پیامبری را نفرستادیم مگر به زبان خویشانش.

وبا توجه به اینکه رسالت وجود مبارک نبی اکرم(ص) جهان شمول است و تمام جوامع بشری قوم او هستند، باید او به زبان همه حرف بزند، هم به زبان صاحبان علوم حسی واز تجارب، سخن گوید، وهم به زبان صاحبان علوم عقلی صرف و از برهان حکایت کند، وهم به زبان شاهدان عارف و از وجدان سخن گوید.